محمد هلال أفندي: مفكر وبيروقراطي عربي في أواخر العهد العثماني
DOI:
https://doi.org/10.35516/jjha.v18i2.1003الكلمات المفتاحية:
محمد هلال أفندي ومسيرته المهنية في الولايات العثمانية، المحاكم النظامية، مذكرات، رسائلالملخص
محمد هلال أفندي (1840-؟) كان بيروقراطيًا ومفكرًا عثمانيًا مهمًا. وعلى الرغم من شهرته، إلا أن القليل نسبيًا معروف عن حياته وأعماله. حصل محمد هلال على شهادة من جامعة الأزهر، مما أتاح له العمل كقاضٍ في المحاكم الشرعية ومحاكم التنظيم الجديدة التي أُنشئت في مختلف مقاطعات الإمبراطورية العثمانية. خلال فترة عمله، كتب ثلاث مذكرات موجهة إلى السلطان عبد الحميد الثاني، بالإضافة إلى العديد من الرسائل الدينية باللغة العربية. يلاحظ أن محمد هلال لا يظهر في المصادر السيرية العربية التقليدية في عصره، بل يُذكر فقط كوالد ساطع الحصري، واحد من أبرز نظريي القومية العربية. ومع ذلك، فإن مذكراته تم مناقشتها في الأدب التركي الثانوي، حيث لم يُلاحظ بشكل كبير حقيقة أنه والد ساطع الحصري. يُمكن للمرء أن يُقدِم الرأي بأن محمد هلال أفندي أصبح ضحية للتجزؤ القومي في التأريخ ما بعد العثمانيين. سوف تكون هذه الورقه نقطة انطلاق لإعادة تقييم هوية محمد هلال أفندي ومسيرته المهنية وكتاباته، على المناخ الفكري للإمبراطورية العثمانية في النصف الثاني من القرن التاسع عشر، ويتحدى المفاهيم الشائعة عن الركود والانحطاط الفكري في هذه الفترة.
المراجع
Aldoughli, Rahaf (2016); “Revisiting Ideological Borrowings in Syrian Nationalist Narratives: Sati‘ al-Husri, Michel ‘Aflaq and Zaki al-Arsuzi”. Syria Studies, vol.8 (1), Pp.: 7–39
ʻAzzāwī, Abbās (2004); Mawsūʻat tārīkh al-ʻIrāq bayna iḥtilālayn. Beiruut: al-Dār al-ʻArabīyah lil-Mawsūʻāt.
ʻAwwād, Kūrkīs (1969); Muʻjam al-Muʻallifīn al-ʻIraqīyīn: fī al-Qarnaiyn al-Tāsiʻ ʻAshar wa-al-ʻIshrīn, 1800-1969, Baghdad: Maṭba‘at al-Irshād.
Bakrū, Kamal Aldīn (1998); Al-ta‘līm al-šar‘ī fi Ḥalab munḏ ‘ām 1918 ila ‘ām 1958. Ḥalab: Markaz al-Diya'a.
Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA), Istanbul
BOA: BEO: Babıâli Evrak Odası, 702/52648; 1305/97856.
BOA: DH:Dahiliye Nezareti Defterleri. 1083/84941.
BOA: DH-MKT Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalem. 205/43; 2222/45; 2325/64.
BOA: DH. SAİDd: Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahvâl Komisyonu Defterleri: 4/518, 59/17, 93/37
BOA: İ.DH: İrade Dâhiliye. 1083/84941.
BOA: İ.HUS: İrade Hususi. 74 /73; 75 /147.
BOA: İ.MMS: İrâde Meclis-i Mahsûs.106/4548.6.
BOA: MF.MKT: Maarif Nezareti Mektubî Kalemi. 98/51; 205/43; 198/51.
BOA: Y..EE: Yıldız Esas Evrakı defterleri. 35/44; 58/33.
BOA: Y-PRK, AZJ: Yıldız Perakende Evrakı, Arzuhal ve Jurnaller . 27/16
Bostan, Hümierya (2013); “Institutionalizing Justice in a Distant Province: Ottoman Judicial Reform in Yemen (1872-1918)”. Unpaplished MA Thesis, İstanbul Şehir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, History, Türkiye
Bostan, İdris (1986); “Zor Sancağı’nın İmar ve Islahı ile alakalı üç Layiha,” Osmanlı Araştırmaları (Journal of Ottoman Studies), vol. 6, Pp. 163-220.
Bostan, İdris (1982); “Muhammed Hilal Effendi’nin Yemen’e Dair İki Layihası,” Osmanlı Araştırmaları vol. 3, Pp. 301-326.
Burg, Muḥammad (1967); Sāṭiʻ al-Ḥuṣrī. Cairo:Dār al-Kātib al-ʻArabī.
Choueiri, Youssef (1960); “Sāṭi‘ al-Ḥuṣrī”. Encyclopaedia of Islam, P. Bearman; C.E. Bosworth; E. van Donzel and W.P. Heinrichs eds., Leiden: E. J. Brill.
Cleveland, William (1971); The Making of an Arab Nationalist: Ottomanism and Arabism in the Life and Thought of Sati‘ al-Husri, Princeton, NJ: Princeton University Press.
Çankaya, Ali (1971), Yeni Mülkiye Târihi ve Mülkiyeliler. Ankara, Mars Matbaası.
al-Fāyydī, Sulaymān (1974); fī Ghamrāt al-Nidāl, Bairūt: Dār al-Qalam.
al-Ghazzī, Kāmil ibn Ḥusayn (1999); Nahr al-dhahab fī tārīkh Ḥalab, Ḥalab: Dār al-Qalam al-ʻArabī.
Ghurbāl, Muḥammad (1965); al-Mawsūʿah al-ʿArabīyah al-Muyassarah, Cairo: Aš-Šaʿb
Göyünç, Nejat (1980); “Trablusgarb'a Ait Bir Layiha”. Osmanlı Araştırmaları/Journal of Ottoman Studies, vol. 1, Pp.: 235-256.
Haim, Sylvia (1962); Arab Nationalism: An Anthology, Berkeley: University of California Press.
al-Ḥimṣī, Bāsil (2016); “Sāṭi` al-Ḥuṣrī wa-al-huwīyyah al-ʻArabīyah,” Majallat Ruʼyā al-Sūrīah, vol. 28:
http://www.nct.sy/%D8%B3%D8%A7%D8%B7%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B5%D8%B1%D9%8A/
Hourani, Albert (1970); Arabic Thought in the Liberal Age, 1798-1939, London: Oxford University Press.
Kaḥḥālah, ʻUmar Riḍā (1994); Muʻjam al-Muʼallifīn. Bairut : Muʼassasat al-Risālah.
Kandal, Coşğun (2017); Mustafa Sâtı Bey’in Ma‘lûmât-ı Medeniyye Dersi Üzerine Düşünceleri, Recep Yıldırım'a Armağan book, Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
Kayali, Hasan (1997); Arabs and Young Turks Ottomanism, Arabism, and Islamism in the Ottoman Empire, 1908-1918, Berkeley: University of California Press.
Kenny, L. M. (1963); “Sāṭi‘ Al-Ḥuṣrī’s Views on Arab Nationalism.”. Middle East Journal, 17, no. 3, Pp.: 231-56.
Khalafallah, Muhammad (1969); "Sati' al-Husri: Qissat Haīatihi". al-Mağallah, vol. 146, Pp.: 24–31.
Kuehn, Thomas (2011); Empire, Islam, and Politics of Difference: Ottoman Rule in Yemen, 1849–1919, Leiden and Boston: Brill.
Osman, Khalil, (2015); Sectarnism in Iraq the Making of State and Nation since 1920, New York: Routledge, Abingdon.
Ottoman Yearbooks (Sālnāme).
Özbay, Çiğdemm (2014); Mustafa Satı El-Husrî’nin Etnografya Tarihimizdeki Yeri, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, AÜ, SBE.
Sālnāme, 1305H/1887.
Şanal, Mustafa (2020); “Mustafa Satı Bey (Satı El-Husri) (1880-1968), Hayatı ve Türk Eğitim Tarihi İçerisindeki Yeri,”. İn: Ali Fuat Arıcı, BÜYÜK EĞİTİMCİLER, Ankara: Pegem Akademi Yay, Pp.: 239-250.
Tibi, Bassam (1980); Arab Nationalism: A critical enquiry, Marion Farouk-Sluglett and Peter Slugget eds. and trans., New York: St. Martins Press.
Ülken, Ziya (1966); Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. , İstanbul: Ülken Yayınları.
al-Ziriklī Khayr al-Dīn (1992); al-Aʻlām, Qāmoūs Tarājim li-Ashhar al-Rijāl wa-al-Nisāʼ min al-ʻArab wa-al-Mustaʻribīn wa-al-Mustashriqīn. Bairūt:: Dār al-ʻIlm lil-Malāyīn.

